از «بونو» تا «باریستا»: سفری در تاریخ اجتماعی و فرهنگی قهوه در ایران

مقدمه: قهوه، نوشیدنی دیروز و نماد امروز

در روزگار کنونی، کافه‌ها و فرهنگ نوشیدن قهوه به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی شهری در ایران تبدیل شده است. این نوشیدنی، که زمانی یک کالای لوکس و کمیاب به حساب می‌آمد، امروزه نمادی از سبک زندگی مدرن و پویایی اجتماعی است. با این حال، سیر تحول قهوه در ایران مسیری پیچیده و پرفراز و نشیب را طی کرده است. این گزارش تحلیلی، فراتر از یک روایت صرفاً تاریخی، به بررسی عمیق چگونگی تبدیل شدن قهوه از یک ماده درمانی و آئینی به یک نهاد قدرتمند فرهنگی-اجتماعی و سپس به یک پدیده شهری معاصر می‌پردازد. این گزارش با واکاوی عوامل اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی، تأثیر متقابل قهوه و جامعه ایرانی را در طول قرون مختلف بررسی می‌کند.

بخش اول: ریشه‌ها و ظهور اولیه – از دارو تا آئین عرفانی (قرن نهم تا هفدهم میلادی)

۱.۱. ورود قهوه به ایران: مسیرها و روایت‌های نخستین

ورود قهوه به ایران در قرن پانزدهم میلادی، پدیده‌ای چند وجهی بود که از دو مسیر اصلی شکل گرفت. مسیر نخست، تجاری بود که قهوه را از طریق دادوستد با کشورهایی نظیر عثمانی و شبه‌قاره هند به ایران وارد کرد. بنادر جنوبی ایران، به‌ویژه هرمز و بندرعباس، در این مسیر نقش حیاتی ایفا کردند و دروازه‌های اصلی ورود این نوشیدنی به شمار می‌رفتند.¹ مسیر دوم، مذهبی و فرهنگی بود. بسیاری از منابع، آشنایی اولیه ایرانیان با قهوه را به سفرهای زیارتی به اماکن مذهبی در سایر کشورهای اسلامی نسبت می‌دهند.² این دو مسیر متفاوت نشان می‌دهند که ورود قهوه به ایران صرفاً یک رویداد اقتصادی نبود. در حالی که بازرگانان آن را به‌عنوان یک کالای لوکس و تجاری معرفی کردند، زائران آن را با کارکردی مذهبی و فرهنگی به جامعه آوردند. این دوگانگی در بدو ورود، زمینه‌ساز شکل‌گیری نقشی دوگانه برای قهوه شد که در عین حال یک کالای اقتصادی و یک عنصر فرهنگی بود. این تمایز در کارکرد اولیه، پذیرش قهوه در لایه‌های مختلف اجتماعی را تسهیل کرد و مسیر آن را برای آینده رقم زد.

۱.۲. قهوه در نگاه پزشکان و صوفیان: اولین کارکردهای قهوه

در نخستین سال‌های حضور قهوه در ایران، این ماده بیشتر با دو کارکرد درمانی و عرفانی شناخته می‌شد. پزشکان ایرانی به سرعت خواص دارویی آن را کشف کردند. به‌عنوان مثال، عمادالدین محمود شیرازی، یکی از نخستین پزشکانی بود که در کتاب خود با عنوان الفاظ الادویه به خواص درمانی و روش‌های تهیه قهوه اشاره کرد.¹ در روایتی دیگر، ابن سینا، فیلسوف و دانشمند مشهور، حدود ۱۰۰۰ سال پیش در آثار خود از قهوه با نام «بونو» یاد کرده و آن را برای تحریک و درمان بیماران مبتلا به افسردگی تجویز می‌کرده است.² این استفاده درمانی نشان‌دهنده نگاه مبتنی بر دانش به این نوشیدنی بود.در کنار این کارکرد پزشکی، قهوه در میان صوفیان و عارفان نیز جایگاه ویژه‌ای یافت. این گروه از قهوه به دلیل خواص تحریک‌کننده و افزایش‌دهنده هوشیاری آن استفاده می‌کردند تا بتوانند در شب‌زنده‌داری‌ها، مراقبه و رسیدن به حالات معنوی بیدار بمانند.³ این ارتباط عمیق میان قهوه و عرفان، پیوندی معنوی برای این نوشیدنی ایجاد کرد و آن را از یک ماده صرفاً خوراکی به ابزاری برای رسیدن به اهداف مشخص تبدیل نمود. این دو کارکرد اولیه و متفاوت – یکی درمانی و دیگری آئینی – زمینه را برای پذیرش و گسترش آن در جامعه فراهم کرد و به آن هویتی فراتر از یک نوشیدنی عادی بخشید.

بخش دوم: عصر طلایی قهوه‌خانه‌ها – دوران صفویه و اوج فرهنگی

۲.۱. تولد و رونق قهوه‌خانه‌ها: ظهور یک نهاد اجتماعی نوین

نخستین قهوه‌خانه‌ها در ایران، در دوره صفویه و به احتمال زیاد در زمان سلطنت شاه طهماسب در شهر قزوین پدید آمدند. سپس در زمان شاه عباس اول در اصفهان توسعه یافتند و به نهادی اجتماعی تبدیل شدند.² این مکان‌ها کارکردی فراتر از صرف نوشیدن قهوه داشتند و به محل تجمع و گفتگوی افراد از طبقات و اصناف گوناگون تبدیل شدند.¹⁰ قهوه‌خانه‌ها، فضای آزاد و غیررسمی را برای معاشرت و گذران اوقات فراغت فراهم کردند، به‌ویژه برای مردان که پیش از آن مکان مشخصی برای گرد هم آمدن نداشتند.¹⁰ این مکان‌ها به «شبکه‌های اجتماعی دیروز» بدل شدند که در آن‌ها مردم به تبادل اخبار سیاسی و اجتماعی می‌پرداختند و در مورد مسائل کشور بحث می‌کردند.¹¹ این کارکرد تا آنجا پیش رفت که در دوره‌هایی، برخی از فقها و مقامات دولتی از تأثیرات این تجمعات بر سلامت جامعه و احتمال شکل‌گیری گروه‌های سیاسی در قهوه‌خانه‌ها ابراز نگرانی کردند و تلاش‌هایی برای محدود کردن فعالیت آن‌ها صورت گرفت.¹ حضور پادشاهان صفوی، از جمله شاه عباس اول، در این قهوه‌خانه‌ها و پذیرایی از نمایندگان سیاسی خارجی در آن‌ها، نشان‌دهنده مشروعیت و اهمیت این نهادهای نوپا در سطح حکومت بود.⁸

۲.۲. قهوه‌خانه‌ها و احیای هنرهای سنتی

در دوران صفویه، قهوه‌خانه‌ها نقشی محوری در رشد و شکوفایی هنر و ادبیات ایفا کردند. این مکان‌ها به پاتوقی برای شاعران، خطاطان و هنرمندان تبدیل شدند. هنرمندانی چون میرعماد، خطاط نامدار، در این فضاها رفت‌وآمد داشتند و بسیاری از اشعار این دوره در همین مکان‌ها سروده و نقد می‌شد.⁸ یکی از مهم‌ترین تأثیرات فرهنگی قهوه‌خانه‌ها، احیای هنر کهن نقالی بود. نقالان در این مکان‌ها داستان‌های حماسی شاهنامه فردوسی و وقایع مذهبی مانند کربلا را برای مخاطبان روایت می‌کردند.¹³ آن‌ها با ایستادن بر روی سکویی، استفاده از چوب‌دستی (منتشا)، و اجرای حرکات نمایشی و جذاب، داستان‌ها را زنده می‌کردند و مخاطبان را با خود همراه می‌ساختند.¹⁵ این پیوند میان نقالی و قهوه‌خانه تا دهه‌های ابتدایی ۱۳۶۰ شمسی نیز ادامه داشت و این مکان‌ها را به بستری برای حفظ و انتقال فرهنگ شفاهی و حماسی ایران تبدیل کرد.¹⁴ این همبستگی بین قهوه‌خانه و هنر نشان می‌دهد که این فضاها صرفاً محلی برای مصرف نبودند، بلکه خود به رسانه‌ای برای انتقال هویت و ارزش‌های فرهنگی ایرانی تبدیل شده بودند.

۲.۳. ساختار و کارکردهای متنوع قهوه‌خانه‌ها

قهوه‌خانه‌های صفوی فضاهایی پویا و چندمنظوره بودند که کارکردهای متنوعی داشتند. این اماکن بر اساس نوع نوشیدنی‌های ارائه شده، به سه دسته اصلی تقسیم می‌شدند: «قهوه‌خانه»، «چایخانه» و «کوکنارخانه».⁸ کوکنارخانه‌ها مکانی برای نوشیدن جوشانده خشخاش بودند و فضایی متفاوت از قهوه‌خانه‌ها داشتند که به محلی برای انتشار شایعات معروف بود و افراد درستکار از آن پرهیز می‌کردند.¹⁶ این تنوع در نوع فضا نشان می‌دهد که جامعه آن زمان برای نیازهای گوناگون خود مکان‌های عمومی متفاوتی را ایجاد کرده بود. علاوه بر این، قهوه‌خانه‌ها مکانی مردانه به شمار می‌رفتند ¹¹ و تفریحاتی نظیر بازی‌های رومیزی مانند تخته‌نرد، بازی‌های گروهی مانند «ترنا» و «گل یا پوچ»، و همچنین کشیدن قلیان را ارائه می‌کردند.¹² در برخی از این اماکن، مراسم رقص، شعبده‌بازی و معرکه‌گیری با حیوانات نیز برای سرگرمی مردم برگزار می‌شد.⁹ این تقسیم‌بندی فضایی و کارکردی نشان می‌دهد که در آن دوران، یک تفکیک اجتماعی-فرهنگی بین مکان‌های عمومی وجود داشت.

ویژگی	قهوه‌خانه‌	چایخانه	کوکنارخانه
نوشیدنی اصلی	قهوه	چای	جوشانده خشخاش
کارکرد اجتماعی	گفتگو، تبادل اخبار، تفریح، تماشای نمایش‌های هنری	مشابه قهوه‌خانه، در دوره‌های بعد از رونق افتادن قهوه	محل مصرف افیون و مواد مخدر
مخاطبان	مردان از طبقات مختلف جامعه، هنرمندان، شاعران	مردان از طبقات مختلف جامعه و مسافران	افرادی با گرایش به مصرف افیون
فضای فرهنگی	هنری، ادبی، تفریحی، سیاسی	اجتماعی، تفریحی، استراحت مسافران	محیطی برای دور شدن از واقعیت و شایعات

بخش سوم: افول قهوه و سلطه چای – دوران قاجار

۳.۱. عوامل افول قهوه: دلایل اقتصادی و لجستیکی

با آغاز دوره قاجار، جایگاه قهوه در جامعه ایران به تدریج دستخوش تغییر شد. یکی از مهم‌ترین دلایل این افول، مسائل اقتصادی و لجستیکی بود. واردات قهوه از مناطق تولیدکننده مانند یمن و اتیوپی به دلیل مسافت طولانی و هزینه‌های بالا، آن را به یک کالای گران‌قیمت تبدیل می‌کرد که دسترسی به آن برای عموم مردم دشوار بود.² این در حالی بود که در مقابل، ایران به کشورهای اصلی تولید کننده چای، به‌ویژه چین، نزدیک بود و وجود جاده ابریشم تجارت چای را بسیار آسان‌تر کرده بود.² این مزیت لجستیکی باعث شد که چای به گزینه‌ای ارزان‌تر و در دسترس‌تر برای تمامی اقشار جامعه تبدیل شود.¹⁸ این تغییر ذائقه فرهنگی در واقع یک نمونه برجسته از تأثیر عوامل اقتصادی و جغرافیایی بر عادات اجتماعی است.

۳.۲. داستان «قهوه قجری»: بدنامی و سوءظن عمومی

علاوه بر دلایل اقتصادی، یک عامل فرهنگی-اجتماعی مهم دیگر نیز در افول قهوه نقش داشت: داستان‌های مرتبط با «قهوه قجری». در این دوره، قهوه به ابزاری برای قتل‌های سیاسی تبدیل شد. این نوشیدنی مسموم که «قهوه قجری» نام گرفت، برای از بین بردن مخالفان سیاسی حکومت مورد استفاده قرار می‌گرفت، چرا که آثار ظاهری مانند کبودی و خونریزی بر جای نمی‌گذاشت.²¹ روایت‌هایی از این دست در مورد قتل افرادی مانند مشیرالملک و دیگر بزرگان وجود دارد.²¹ این داستان‌های مخوف، باعث شکل‌گیری ذهنیت منفی و سوءظن عمومی نسبت به قهوه شد و آن را به نمادی از توطئه، مرگ و بدخواهی تبدیل کرد.⁶ این اتفاق، یک تغییر ماهوی در تصویر ذهنی جامعه نسبت به قهوه ایجاد کرد؛ در حالی که در دوره صفویه نماد گفتگو و همبستگی بود، در دوره قاجار به نماد قدرت‌طلبی و مرگ بدل شد و این تغییر در کنار دلایل اقتصادی، به افول هرچه بیشتر آن کمک کرد.

۳.۳. ظهور چای و نقش سماور و کاشف‌السلطنه

در اواسط دوره قاجار و به‌ویژه در زمان ناصرالدین شاه، چای به عنوان نوشیدنی دوم ایرانیان مطرح شد.¹⁸ این تحول با اقدامات یک شخصیت برجسته، محمد میرزا قوانین‌ لو مشهور به «کاشف‌السلطنه»، سرعت گرفت. او به تشویق مظفرالدین شاه قاجار، دانش و بذر کشت چای را از هند به ایران آورد و اولین باغات چای را در شمال کشور، به‌خصوص در لاهیجان، احداث کرد.¹⁹ از سوی دیگر، ورود ابزاری مدرن به نام «سماور» به ایران، فرآیند دم کردن چای را در مقایسه با روش‌های پیچیده تهیه قهوه بسیار ساده و سریع کرد.¹⁸ این سهولت در تهیه، همراه با ارزان و در دسترس بودن چای به دلیل کشت داخلی، آن را به سرعت به نوشیدنی غالب در میان تمامی طبقات جامعه تبدیل کرد.¹⁸

بخش چهارم: رنسانس قهوه – از قهوه‌خانه سنتی تا کافه مدرن

۴.۱. بازگشت قهوه: از افول تا احیای دوباره

فرهنگ قهوه‌نوشی در ایران پس از سلطه چای و در دوره پهلوی با چالش‌های جدیدی روبرو شد. رضاشاه در سال 1932 به دلیل نگرانی‌های سیاسی، قهوه‌خانه‌ها را ممنوع اعلام کرد که این اقدام ضربه سختی به این فرهنگ وارد کرد.²⁶ اما این پایان راه نبود. پس از یک دوره طولانی افول، مصرف قهوه در دهه 1990 میلادی با شروع واردات گسترده از کشورهایی مانند برزیل دوباره رونق گرفت.²⁶ این احیای دوباره نشان می‌دهد که فرهنگ‌ها می‌توانند به صورت چرخه‌ای عمل کنند و در پاسخ به نیازهای جدید جامعه، دوباره متولد شوند. بازگشت قهوه در عصر حاضر، نه به عنوان یک ضرورت سیاسی، بلکه به عنوان یک پدیده فرهنگی-اجتماعی و نمادی از سبک زندگی شهری شکل گرفت و فرهنگ «کافه‌نشینی» مدرن را پایه‌گذاری کرد.²⁶

۴.۲. کافه‌نشینی نوین: نمادی از سبک زندگی شهری

با گسترش مجدد قهوه، کافه‌های مدرن با سبک و شمایل اروپایی در ایران به شدت رواج یافتند.⁴ این فضاها به پاتوق نسل جوان، دانشجویان و روشنفکران تبدیل شدند و محیطی برای گفتگوهای فکری، تبادل ایده‌ها و کار با لپ‌تاپ فراهم کردند.⁴ این امر یک تفاوت اساسی با قهوه‌خانه‌های سنتی ایجاد کرد که فضایی مردانه و مردمی بودند.¹² امروزه کافه‌ها فضایی عمومی‌تر دارند و زنان نیز در آن‌ها حضور فعالی دارند.⁴

تنوع در منو و ابزارهای دم‌آوری نیز یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این دوره است. با ورود دستگاه‌های اسپرسوساز و سایر تجهیزات مدرن مانند فرنچ پرس و پوراور، انواع مختلفی از قهوه مانند اسپرسو، لاته، کاپوچینو و ماکیاتو به مردم عرضه می‌شود.⁴ این تنوع در مقایسه با روش‌های سنتی گذشته که عمدتاً شامل جوشاندن دانه‌های قهوه یا استفاده از غلاف آن بود ¹، یک تفاوت بنیادین را نشان می‌دهد. در نتیجه، این تغییرات اساسی در مخاطب، فضا و نوع نوشیدنی، تفاوت میان «قهوه‌خانه» سنتی و «کافه» مدرن را به وضوح نمایان می‌سازد.

ویژگی	قهوه‌خانه‌ سنتی	کافه‌ مدرن
مخاطب	عمدتاً مردان از اصناف و طبقات مختلف	نسل جوان، دانشجویان، هنرمندان، زنان و مردان
نوشیدنی‌های اصلی	قهوه، چای، قلیان و دمنوش‌های سنتی	انواع قهوه‌های مدرن (اسپرسو، لاته)، چای، دمنوش، و میان‌وعده‌های سبک
فضای فیزیکی	معماری سنتی، سکوهای نیم‌دایره، حوض و فواره	طراحی مدرن یا به سبک اروپایی، با فضاهایی برای کار و مطالعه
کارکردهای اجتماعی	پاتوق هنرمندان و نقالان، مرکز تبادل اخبار سیاسی و اجتماعی	فضای دوستانه، کاری، مطالعه، و تبادل ایده‌های روشنفکری
جایگاه در فرهنگ معاصر	فضایی نوستالژیک با کارکردهای سنتی	نمادی از مدرنیته و سبک زندگی شهری

۴.۳. همزیستی فرهنگی: احیای سنت‌ها در عصر مدرن

در عصر حاضر، فرهنگ قهوه در ایران یک هویت دوگانه را تجربه می‌کند. از یک سو، کافه‌های مدرن با الهام از فرهنگ جهانی، فضایی نوین و متنوع را ایجاد کرده‌اند؛ از سوی دیگر، قهوه‌خانه‌های سنتی با حفظ معماری و فضای نوستالژیک خود به حیات ادامه می‌دهند.⁴ این همزیستی فرهنگی نشان‌دهنده پویایی و انعطاف‌پذیری جامعه ایرانی است که هم از تحولات جهانی استقبال می‌کند و هم به ریشه‌های تاریخی خود وفادار است. پیشنهادهایی برای احیای کارکردهای فرهنگی قهوه‌خانه‌ها، از جمله نقالی و شاهنامه‌خوانی، در فضاهای مدرن و سنتی مطرح شده است.³¹ این رویکرد دوگانه نه تنها به حفظ میراث فرهنگی کمک می‌کند، بلکه با جذب گردشگران و ایجاد یک تجربه منحصربه‌فرد، فرصت‌های اقتصادی جدیدی را نیز فراهم می‌آورد.

نتیجه‌گیری: میراث ماندگار یک نوشیدنی متغیر

سیر تاریخی قهوه در ایران یک مطالعه موردی غنی از چگونگی تأثیر متقابل فرهنگ، سیاست و اقتصاد بر یک پدیده اجتماعی است. این نوشیدنی از یک ماده درمانی در آثار ابن سینا و یک ابزار عرفانی برای صوفیان، به یک نهاد قدرتمند اجتماعی و فرهنگی در دوران صفوی تبدیل شد. سپس با ورود چای و ماجراهای سیاسی دوران قاجار، به حاشیه رانده شد و تصویری منفی از خود بر جای گذاشت. در نهایت، در عصر حاضر با بازگشت قدرتمند خود، به نمادی از مدرنیته و سبک زندگی شهری بدل شد. تاریخ قهوه در ایران نشان می‌دهد که فرهنگ ایرانی در پذیرش، بومی‌سازی و تغییر عناصر خارجی، بسیار پویا و انعطاف‌پذیر است. امروزه، همزیستی قهوه‌خانه‌های سنتی و کافه‌های مدرن، گویای همین پویایی است و آینده فرهنگ قهوه‌نوشی در ایران را روشن و پر از خلاقیت نوید می‌دهد. این فرهنگ در حال شکل‌دهی یک هویت منحصربه‌فرد است که میراث غنی گذشته را با نیازها و سبک زندگی امروز پیوند می‌زند.

1. تاریخ قهوه و قهوه خانه در ایران: از عهد صفوی تا قاجار – کافی سرچ, accessed August 11, 2025, https://coffeesearch.ir/blog/coffee-and-coffeehouse-safavieh-qajar
2. تاریخچه قهوه در ایران – تاریخ ما – Tarikhema.org, accessed August 11, 2025, https://tarikhema.org/ancient/112492/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/
3. تاریخ قهوه در ایران – قهوه اسکلت, accessed August 11, 2025, https://eskelet.coffee/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/
4. تاریخچه و قدمت قهوه در ایران – خانواده قهوه چار, accessed August 11, 2025, https://charcoffee.ir/blog/history-of-coffee-in-iran/
5. فرهنگ قهوه در ایران | Foodex Iran – فودکس ایران, accessed August 11, 2025, https://foodexiran.com/coffee-culture-in-iran/
6. تحلیلی بر تحول ذائقه‌ی ایرانی از قهوه به چای در عصر قاجار – آیکافی, accessed August 11, 2025, https://icoff.ee/fa/%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1-%D8%B0%D8%A7%D8%A6%D9%82%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%A8%D9%87-%DA%86%D8%A7%DB%8C/
7. تاریخچه قهوه خانه در ایران – آپارات, accessed August 11, 2025, https://www.aparat.com/v/i457iva
8. بررسی ارتباط قهوه خانه ایرانی با فرهنگ و ادبیات در دوره صفوی, accessed August 11, 2025, https://www.farhangemrooz.com/news/5821/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B7-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C
9. کوکنارخانه‌ها و قهوه‌خانه‌های عصر صفوی – مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی, accessed August 11, 2025, https://www.cgie.org.ir/fa/news/179872/%DA%A9%D9%88%DA%A9%D9%86%D8%A7%D8%B1%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87%E2%80%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C
10. جایگاه قهوه‌خانه‌های قدیم در جامعه – خبرگزاری ایسنا, accessed August 11, 2025, https://www.isna.ir/news/97092512562/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87
11. قهوه‌نوشی و قهوه‌خانه‌نشینی در ایران | لست‌سکند, accessed August 11, 2025, https://lastsecond.ir/blog/9580-coffee-shops-in-history-of-iran
12. قهوه‌خانه ایرانی، نهادی اجتماعی با سنت‌هایی مخصوص – Farsi, accessed August 11, 2025, https://fa.icro.ir/Customs/%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87%E2%80%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%8C-%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B3%D9%86%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D9%85%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5
13. تاریخچه ی هنر نقالی در ایران(قسمت دوم) – تاریخ ایران, accessed August 11, 2025, https://31041391.blogfa.com/post/49
14. نقش قهوه در هنر و ادبیات: الهامات فنجانی برای تصویر و روایت, accessed August 11, 2025, https://www.rio.coffee/posts/coffee-in-art-and-literature
15. نقالی | Naqali (Epic Recitation) — Eranshahr, accessed August 11, 2025, https://www.eranshahr.com/rituals/naqali-epic-recitation
16. پیدایی و شیوعِ اعتیاد به افیون در عصر صفوی – مجله تاریخ ایران, accessed August 11, 2025, https://irhj.sbu.ac.ir/article_95418_064a52f9be429c5339ef8e367d81e365.pdf
17. تاریخچه و انواع مواد مخدر در ایران | مجله علمی – بوبوک, accessed August 11, 2025, http://bobook.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B9-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/
18. مقاله افول قهوه و ورود چای در ایران عصر قاجار – سیویلیکا, accessed August 11, 2025, https://civilica.com/doc/963583/
19. ماجرای ورود چای به ایران | خبرگزاری صدا و سیما, accessed August 11, 2025, https://www.iribnews.ir/fa/news/2860963/%D9%85%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF-%DA%86%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
20. تحلیلی بر تحول ذائقه ایرانی از قهوه به چای در عصر قاجار – پرتال جامع علوم انسانی, accessed August 11, 2025, https://ensani.ir/fa/article/411518/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84-%D8%B0%D8%A7%D8%A6%D9%82%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%A8%D9%87-%DA%86%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1
21. چرا از قهوه برای کشتن در زمان قاجار استفاده میشد؟ – ویرگول, accessed August 11, 2025, https://virgool.io/@sahelmonzavi99/%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%B4%D8%AA%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%85%DB%8C%D8%B4%D8%AF-psocrbsvzh3g
22. قهوه قجری ،همای سعادت یا بلای جان؟, accessed August 11, 2025, https://ronacoffee.com/blog-detail/66
23. قهوه قجری، وزنه‌ای برای سنجش خواستگار – فرارو, accessed August 11, 2025, https://fararu.com/fa/news/553518/%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D9%82%D8%AC%D8%B1%DB%8C-%D9%88%D8%B2%D9%86%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D8%AC%D8%B4-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D8%B1
24. روایت ورود چای به ایران / تجارت ایران وهندوستان در زمان مظفرالدین شاه قاجار( بخش اول), accessed August 11, 2025, https://www.qudsonline.ir/news/931666/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF-%DA%86%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B8%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86
25. فواید استفاده از چای ساز نسبت به سماور و کتری را بیشتر بشناسیم – مجله فیدیلیو, accessed August 11, 2025, https://mag.fidilio.com/%D9%81%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%DA%86%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%B2/
26. تاریخچه قهوه در ایران❤️چه کسی قهوه را وارد ایران کرد؟ – فروشگاه قهوه پلاک22, accessed August 11, 2025, https://coffee22.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/
27. تاریخچه کامل قهوه در ایران – خرید قهوه هارپاگ , Harpag Coffee %, accessed August 11, 2025, https://harpagcoffee.com/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/
28. از قهوه‌خانه‌های صفوی تا کافه‌های امروزی / قهوه چگونه فرهنگ ایرانی را تحت تاثیر قرار داد؟, accessed August 11, 2025, https://eghtesadejavannews.ir/%D8%A7%D8%B2-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C-%D8%AA%D8%A7-%DA%A9%D8%A7%D9%81%D9%87%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%85/
29. انواع قهوه ، 20 نوع مختلف قهوه با انواع روش های دم آوری – خرید قهوه لویا, accessed August 11, 2025, https://luyacoffee.com/all-types-of-coffee/
30. طرز تهیه قهوه بدون قهوه ساز؛ چهار روش برای دم کردن قهوه – کتاب کاله, accessed August 11, 2025, https://kalleh.com/book/recipe/%D8%AA%D9%87%DB%8C%D9%87-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%A8%D8%AF%D9%88%D9%86-%D9%82%D9%87%D9%88%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%B2/
31. آیین های ماندگار دیروز در کافه های مدرن امروز/ صدای نقال دیگر از قهوه خانه ها شنیده نمی شود, accessed August 11, 2025, https://www.mehrnews.com/news/2196358/%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%DB%8C%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D9%81%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AF%D8%B1%D9%86-%D8%A7%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D8%B5%D8%AF%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%A7%D9%84-%D8%AF%DB%8C%DA%AF%D8%B1
32. امکان جدید در توسعه گردشگری ایران؛ احیای قهوه‌خانه‌ها – پایگاه خبری یافته, accessed August 11, 2025, https://yaftenews.ir/notes/social/16245-develop.html